عوامل مؤثر در شکل گیری اقلیم متنوع میباشند که از آن جمله میتوان عواملی مثل عرض جغرافیایی، ارتفاع از سطح دریا، دوری و نزدیکی به دریا، پوشش سطحی، توپوگرافی، جریانات و سیستمهای بزرگ مقیاس و کوچک مقیاس، ترکیبات شیمیایی جو، پدیدههای منظم و طبیعی، پدیدههای اتفاقی (پدیدههایی که نظم آنها را نتوان استخراج کرد مثل زلزله، آتشفشان و . . . ) و چرخههای نجومی منظم را نام برد.
عرض جغرافیایی
زمین در هر عرض جغرافیایی مقدار مشخصی انرژی از خورشید دریافت میکند به طوری که بیشترین انرژی دریافتی در عرضهای پایین است. این تفاوت انرژی دریافتی باعث تفاوت دما و نهایتا به وجود آمدن اقلیمهای مختلف میشود. با این دیدگاه، اقلیمهای گرمسیری در عرضهای پایین و اقلیمهای سردسیری در عرضهای بالا شکل میگیرند.
ارتفاع از سطح دریا
ارتفاع از سطح دریا به طور مستقیم بر دما اثرگذار بوده و تأثیر غیر مستقیم آن بر فشار هوا خواهد بود و در نتیجه فشار هوا هم روی تبخیر اثرگذار است. اثرگذاری ارتفاع از سطح دریا گاهی اوقات قویتر از عرض جغرافیایی عمل میکند به طوری که یک منطقه مرتفع ذر عرضهای استوایی و حارهای میتواند اقلیمی سرد یا نیمه سرد داشته باشد.
دوری و نزدیکی به دریا
دوری و نزدیکی به دریا به تنهایی تعیین کننده نوع اقلیم نخواهد بود. البته در مناطق نزدیک به دریا هوا مرطوب است اما همیشه نمیتوان در این مناطق انتظار بارندگی و پوشش گیاهی خوب را داشت، مثل سواحل جنوبی کشور. تأثیر عامل دوری و نزدیکی به دریا بر شکل گیری اقلیم، بستگی به موقعیت جغرافیایی و چگونگی ورود سیستمهای بزرگ مقیاس دارد. این تفاوت را میتوان با مقایسه سواحل شمالی و جنوبی کشور مشاهده نمود.
پوشش سطحی
از آنجا که اکوسیستمهای یک منطقه خاص تحت تأثیر اقلیم منطقه هستند، اگر اکوسیستم منطقه تغییر یابد در دراز مدت در اقلیم منطقه تأثیرگذار است. این امر به دلیل تغییر میزان آلبیدو و نتیجتاً میزان انرژی دریافتی میباشد. امروزه در برخی کشورها که روی صنعت توریسم سرمایهگذاری کردهاند از تغییر آلبیدوی سطح (ایجاد کمربندهای سبز، ایجاد دریاچههای مصنوعی و . . . .) برای تغییر اقلیم مناطق توریستی استفاده میشود.
توپوگرافی
شکل پستی بلندیهای زمین را توپوگرافی گویند. حضور توپوگرافی در ذخیره آب زیرزمینی اهمیت دارد و اگر این عامل وجود نداشت آب به صورت رواناب جاری شده و اثرات نامطلوبی بر جای میگذاشت. یکی دیگر از عوامل تأثیرگذار توپوگرافی بر اقلیم، تأثیر آن بر پوششهای برفی است که خود این پوشش برفی هم بر اقلیم تأثیرگذار میباشد (پناهی و همکاران، ۱۳۹۲؛ سبزی پرور و همکاران، ۱۳۹۳). ترکیبی از تفاوت آفتابگیری در دو سمت کوه، تفاوت دما در دو سمت بادگیر و باد پناه کوه و تفاوت شدت ذوب برف در دو سمت کوه نیز میتواند تفاوت اقلیمی در یک منطقه ایجاد نماید.
جریانات و سامانههای بزرگ مقیاس جوی
سمت و فراوانی ورود و خروج سامانههای جوی و جریانات بزرگ مقیاس بر اقلیم مؤثر بوده و موجب تغییراتی بر اقلیم میگردد. نمونه بارز این امر را میتوان در پدیدههایی همچون النینو، لانینا، انسو و جابجایی جریانات اقیانوسی گلف استریم مشاهده نمود.
ترکیبات شیمیایی جو
انسان میتواند در این مورد اثرگذار باشد. در شرایط عادی اکسیژن ۲۱ درصد، نیتروژن ۷۸ درصد، دی اکسید کربن ۰٫۰۳ درصد و بخار آب صفر تا ۴ درصد از حجم هوا را شامل میشوند و مقدار سایر گازهای گلخانهای در حد صدم درصد میباشد. با افزایش آلودگی هوا، هواویزها افزایش یافته و افزایش آلبیدو و در نتیجه کاهش جذب تابش توسط زمین را در پی خواهد داشت که این عامل میتواند حدود ۱۵ درصد تا ۲۰ درصد اثر گازهای گلخانهای را کاهش دهد. تغییر در میزان هر کدام از ترکیبات جوی تعادل اقلیم را بر هم زده و منجربه تغییر اقلیم خواهد شد. در این رابطه گازهای گلخانهای بیشترین تأثیر را بر اقلیم کره زمین دارند (سبزی پرور و هلالی، ۱۳۹۲).
منابع
سبزی پرور، علی اکبر؛ هلالی، جلیل، ۱۳۹۳؛ مبانی اولیه هواشناسی و آلودگی هوا، انتشارات دانشگاه بوعلی سینا، چاپ دوم.
سبزی پرور، علی اکبر، هلالی، جلیل؛ پناهی، مهدی، ۱۳۹۳، برف و اقلیم، فرآیندهای فیزیک، تبادل انرژی سطحی و مدلسازی، دانشگاه بوعلی سینا.
پناهی، مهدی؛ هلالی، جلیل؛ موسوی، سید علی؛ کبیری، شیما، ۱۳۹۲، اصول هیدرولوژی برف، انتشارات جهاد دانشگاهی، ۴۸۰ صفحه.
